Een klein, simpel woord kan al een vertaalprobleem opleveren

Over het vertaalproces van Een klein leven van Hanya Yanagihara

Een roman vertalen, hoe doe je dat? Regelmatig werken twee vertalers samen, en niet per se om tijd te besparen. Josephine Ruitenberg en Kitty Pouwels vertaalden Een klein leven van de Amerikaanse schrijver Hanya Yanagihara. Welke moeilijkheden kwamen ze tegen en wat is het voordeel van zo’n samenwerking?

Elke vertaler is gespecialiseerd in een taalgebied en een genre, sommigen in meerdere taalgebieden of genres. Kitty Pouwels vertaalt romans uit het Engels en Portugees. Ze vertaalde onder meer de roman Help van Alix Ohlin uit het Engels, en Jouw gezicht zal het laatste zijn van João Ricardo Pedro uit het Portugees. Samen met Monique Eggermont vertaalde ze de bestseller Haar naam was Sarah van Tatiana de Rosnay.

Josephine Ruitenberg vertaalt uit het Engels, vooral romans en non-fictie, bijvoorbeeld Rome, droombeeld van Europa van Boris Johnson. Met Emmy van Beest vertaalde ze De Wertheims van Silvia Tennenbaum. ‘Vroeger heb ik ook fantasy en thrillers vertaald, zoals De Da Vinci code en Het Bernini Mysterie van Dan Brown.’

Flink doorwerken

Het vertalen van Een klein leven kostte zeven maanden; van het lezen van het manuscript tot en met het inleveren van de vertaling. Na het eigenlijke vertalen ben je er nog niet. Pouwels: ‘Daarna kwam nog de nabewerking, die ook een maand of twee heeft geduurd: de correcties van de persklaarmaker bekijken en invoeren en de lezing van de hele vertaling. In totaal dus zo’n negen maanden. We hebben ieder drie of vier delen vertaald, steeds om en om een deel.’

Ruitenberg: ‘Het was nog behoorlijk aanpoten om de planning te halen, vooral in de laatste fase van het vertalen zelf.’

Ruitenberg: ‘Ik probeer indien mogelijk het hele boek te lezen voordat er definitieve afspraken worden gemaakt over de inleverdatum, om een inschatting te kunnen maken van de hoeveelheid werk. Maar je kunt toch nog voor verrassingen komen te staan: iets wat er eenvoudig uitziet, kan in de praktijk lastig te vertalen blijken, en het omgekeerde gebeurt soms ook: iets wat moeilijk lijkt kan uiteindelijk toch meevallen.’

Een gezamenlijke taal vinden

Voor lezers mag het niet merkbaar zijn dat er twee vertalers aan een boek hebben gewerkt. De afzonderlijk vertaalde delen moeten dus naadloos in elkaar overlopen. ‘Over een aantal stilistische zaken die ons al bij eerste lezing van het boek opvielen, hebben we dus afspraken gemaakt,’ zegt Pouwels. ‘Bijvoorbeeld over lange zinnen, die we zoveel mogelijk intact hebben gelaten, en over het al dan niet vertalen van titels van kunstwerken, toneelstukken en dergelijke. We hebben elkaars stukken uitgebreid becommentarieerd en ook al tijdens het vertalen druk heen en weer gemaild over bepaalde kwesties: van vertaalproblemen tot idiomatische verschillen tussen ons tweeën. De laatste zetproef waarin we zelf nog veranderingen konden aanbrengen is door ons allebei helemaal gelezen, en daar kwamen ook nog een aantal mailwisselingen en veel kleine wijzigingen uit voort.

Doordat we elkaars werk zo intensief hebben gelezen en bekritiseerd is het resultaat naar ons idee niet alleen homogeen geworden, maar ook veel beter dan ieder van ons in haar eentje had gekund. We hopen dan ook vaker te gaan samenwerken.’

Wat viel op aan de stijl van Yanagihara?

Pouwels: ‘Haar lange aaneengeschakelde zinnen, een soort orale vertelstijl.’

Moeilijkheden in de tekst

Vertalen is ook hertalen, oplossingen vinden voor kwesties die niet letterlijk te vertalen zijn omdat elke taal zijn eigen manier van uitdrukken heeft. Pouwels: ‘Maar ook kleine, simpele dingetjes kunnen problemen opleveren. Een woord dat ons bij het vertalen veel hoofdbrekens heeft gekost is het Engelse ‘he’ (hij). Het grootste deel van het boek is in de derde persoon geschreven, al kijken we wel steeds mee door de ogen van een van de personages. In dit door mannen bevolkte boek levert dat een heleboel ‘he’s’ op, om nog maar te zwijgen van het feit dat dieren en voorwerpen, waarvoor het Engels ‘it’ gebruikt, in het Nederlands meestal ook als ‘hij’ worden aangeduid. De schrijfster kiest er vrij radicaal voor de vertellende stem niet zijn eigen naam te laten noemen, en met reden, want zo blijf je als lezer dicht op zijn huid. Met name in Judes hoofdstukken wilden wij daar geen inbreuk op maken, en dat is met het nodige ambachtelijke schuiven en schaven in de meeste gevallen gelukt.’

Verduidelijken of toch beter niet?

Cultuurverschillen en veronderstelde kennis bij lezers kunnen ook voor vertaalmoeilijkheden zorgen. Ruitenberg: ‘Er worden soms namen van vrij moderne kunstenaars en schrijvers genoemd, waarbij veel informatie impliciet wordt gelaten. Neem de volgende passage over gedichten die in de metro hangen. Sommige namen zijn bij de Amerikaanse lezer bekender dan bij de Nederlandse, maar uiteindelijk hebben we toch nauwelijks verduidelijkingen aangebracht, omdat dat de vlotte ons-kent-ons-stijl zou doorbreken.

“And it’s all this Edna St. Vincent Millay-type shit. […] Let me guess – ‘A Dream Deferred,’ right? I knew it! That shit doesn’t count. And anyway, if something really did explode, that shit’d be down in two seconds flat.”

‘En het is allemaal van die weeïge Edna St. Vincent Millay-achtige shit. […] Laat me raden: “A Dream Deferred” zeker, over die zweer? Ik wíst het. Die shit telt niet. En trouwens, als er écht iets zou uitbarsten, zouden ze die shit in no time weghalen.’

Ruitenberg: ‘Hier zijn wel een paar woorden toegevoegd, met name om te verduidelijken dat de laatste opmerking van JB op de inhoud van het gedicht slaat. Maar voor wie dat niet kent of opzoekt, zal het toch een beetje raadselachtig blijven. Aan de andere kant geldt dat waarschijnlijk ook voor een deel van de Amerikaanse lezers.’

Soms valt je als vertaler een mooie vondst te binnen

Pouwels: ‘Tijdens een etentje in de knusse woning van Willem en Jude constateert JB – die eerder al eens heeft opgemerkt dat die twee op een lesbisch stel beginnen te lijken – dat ‘the transition to lesbiandom’ nog sneller is gegaan dan hij had verwacht. Hier drong het woord ‘verpotting’ zich aan me op. Ik was er heel blij mee, omdat het grappig moest zijn (want iedereen barst in lachen uit) en omdat je op andere plaatsen ook wel eens méér woorden nodig hebt dan in het Engels.’

Ruitenberg: ‘Zo’n mooie vondst als die van Kitty kan ik me niet herinneren, maar wel een voorbeeld van een geslaagde zin. De Engelse zin luidde:

As the streets grew threadlike, he slowed to a walk, and turned down an alley that was crowded with stall after stall of small, improvised restaurants…

Dat werd:

Toen de straten steeds smaller werden, vertraagde hij zijn pas tot wandeltempo en sloeg een steegje in waar het ene stalletje zich aan het andere reeg, allemaal geïmproviseerde restaurantjes…

‘Het “threadlike” uit het eerste zinsdeel is lastig te vertalen, omdat het in het Engels de betekenis ‘lang en dun’ heeft, terwijl het Nederlandse ‘draderig’ eerder ‘vezelig’ betekent. Daar heb ik dus voor een gewoner Nederlands woord gekozen (‘smaller’), waarmee je wel de betekenis weergeeft, maar het beeld van een draad verliest. Daarom was ik blij dat ik verderop in de zin alsnog iets draadachtigs kon verwerken door te schrijven dat het ene stalletje zich aan het andere reeg – wat in het Nederlands sowieso beter werkt dan een constructie als ‘stalletje na stalletje’, doordat ‘stalletje’ zo’n lang woord is dat de herhaling storend zou worden. In vaktaal noemen we zoiets compensatie.’

Hoe hoofdpersoon Willem aan zijn Nederlandse naam komt

Zo nu en dan mailden Ruitenberg en Pouwels met Yanagihara zelf voor overleg of verduidelijking. Ruitenberg: ‘Zo moesten we voor de vertaling soms weten of een bepaalde friend of teacher een man of een vrouw was, omdat wij nu eenmaal moesten kiezen tussen vriend of vriendin, leraar of lerares. Het bleken trouwens bijna allemaal mannen te zijn, zoals verreweg de meeste personages uit het boek. En soms waren we niet helemaal zeker van een betekenis, zoals van a clacky black button. We vermoedden dat het om een drukknoop ging, en dat bleek inderdaad zo te zijn. Clacky is dan het geluid dat een dikke, ouderwetse, misschien zelfs bakelieten drukknoop maakt als je hem dichtdrukt. Verder vonden wij dat hoofdpersoon Willem wel een heel Nederlandse naam had, voor de zoon van een IJslandse vader en een Deense moeder. Dat zou bij de Nederlandse lezers misschien vragen oproepen. Daarom heeft de schrijfster speciaal voor het Nederlandse boek een paar woorden toegevoegd aan dit zinnetje: ‘Dat was nog in Zweden geweest, waar zijn IJslandse vader bij een viskwekerij had gewerkt en zijn moeder had ontmoet, die Deens was en een tijdje in Nederland had gewoond.’

Een klein leven |Hanya Yanagihara
Vert. Josephine Ruitenberg en Kitty Pouwels
Uitgeefhuis Nieuw Amsterdam | 2016

---

Geschreven voor Nieuw Amsterdam en eerder gepubliceerd op lees.bol.com.